Genel durum:
93 harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından sonra, Osmanlılar Kars ve Ardahan İllerini savaş tazminatı olarak Ruslara vermişlerdir. Bu bölgeye Rum, Ermeni ve Malakan dediğimiz Beyaz Rus’ları yerleştirilerek, şehir yerleşimini kendi mimari tarzlarına uygun olarak değiştirmişlerdir. Cadde kenarına iki sıralı evlerden oluşan taş yapılar ve “Peç” denilen bir ısıtma sistemi (Kars’ta bazı evlerde halen kullanılmaktadır) kurarak özel köyler oluşturmuş ve hiç gitmeyeceklermiş gibi bir yerleşim sağlamışlardır. Günümüzde bu köylere İncesu, Çamçavuş, Zaim, Ledikars, Kamasor ve Dikme köyleri örnek gösterilebilir. 40 yıl süren ve “Kara Günler” olarak adlandırılan bu sürede halk milli ve manevi duygularını ayakta tutmayı başarmıştır. Bunda, yörenin Halk Aşıkları, özellikle Çıldır’lı Aşık Şenlik’in büyük etkisi olmuştur.
Tarihçesi:
Kafkas’ya, dünyada en çok etnik grubu barındıran bölgelerin başında gelir. Bu etnik boylardan biride Karapapak’lardır. Kökeni, halen Özbekistan topraklarında kalan Mavereünnehir bölgesindeki Karakalpakistan’dır. Bu isimle adlandırılmaları, kara kuzu derisinden giydikleri (papak-börk-kürk) giysilerden kaynaklanır.Tarihteki büyük göçle birlikte bu boy’da batıya göç eder ve hazar denizinin kuzeyinden Kafkas’ya ya inerler. Bir süre sonra, arkadan gelen güçlü kavimlerin baskısına dayanamaz ve Kura nehri Boşşalı-Borçalı vadisine yerleşirler. Bu göç sırasında bir kısım Karapapak’lı TEREK nehri vadisinde kalmayı sürdürür. Ancak, daha fazla tutunamazlar ve akrabalarının yanına, Boşçalı’ya gelirler. İlk gelen Karapapak’lar bunları Terekli olarak adlandırır ve sonradan bu deyim Terekeme şeklini alır.Gürcistan’ın Boşçalı vadisine yerleşen Karapapak’lardan bir kısmı Kür nehrinin taşkınlarıya baş edemeyince, o zaman Ermenistan’ın hakimiyetinde olan Ağbaba yaylalığına çıkarak 36 köyden ibaret yerleşim birimleri teşkil ederler.Zamanla, bölgeye sahip olan Rus’lar, bu boyları da egemenliyi altına almış ve bir arada tutmamak için de onları Karapapak-Terekeme diye önce ikiye, Terekeme’leri de Boşçalı Terekeme, Kazak Terekeme, Şemseddin Terekeme adıyla bir çok gruplara bölerek, “böl, parçala, yut”politikasını uygulamıştır. Çarlık döneminde Rus’lar bu bölgeleri dış dünya’ya kapalı tutularak kültürel gelişmeyi önlemeye çalışmıştır. Buna rağmen, Azerbaycan’da kalan Karapapak’ların bir kısmı bazı devlet kademelerinde yer almış, Gürcistan’ın köy ve kasabalarında kalanlar ise bölgeye yerleşen Alman’lardan kaşar ve Graviyer peyniri yapımını öğrenmiş ve Türkiye’ye geldikten sonrada bu mesleği sürdürmüşlerdir.
Yerleşim:
En eski Türk boylarından biri olan Terekemeler’in (Karapapak) yaklaşık 4 milyon kadarı Türkiye’de yaşıyor. Ayrıca Rusya, Gürcistan, Azerbaycan sınırları içerisinde çok sayıda bulunuyorlar.Karapapak Terekeme’lerinin Kafkas’ya dan Anadolu’ya ilk gelişleri, Osmanlı’lar zamanında olmuştur. Bunlar; Kayseri Pınarbaşı, Sivas Kangal, Tokat Suluova, Ağrı, Amasya, Kars Çıldır ve Arpaçay ilçelerinde yoğundur.1920-21 Kars-Gümrü-Ankara anlaşmaları ile Rus’larla bu günkü sınırlar çizildi. 25 Mart 1921 tarihine kadar, Türkiye topraklarında oturan Ermeni, Rus ve Rus asıllılar öbürü tarafa, diğer tarafta oturan Türklerin de bu tarafa geçmeleri üzerinde anlaşma sağlanmıştır. Arpaçay Kaymakamı başkanlığında bir kurul teşkil edilerek, Ağbaba’dan gelen her köy halkına yeni bir köy tahsis edilir.(Göçe itibar etmeyen Gürcistan Karapapak’ları 1921 yazında Kızılordu tarafından mallarına el konarak göçe zorlanır.Sonradan gelen bu Terekeme’lere mülteci denilmiştir) Kurul tarafından hazırlanan yerleşim planı uygulamaya geçirilir ve Seldağan’dan gelenler Hacıveli köyüne, Tepeköylüler Görhane ve Porsuklu’ya, Kızıl Kiliseli’ler Uzun Zaim’e, Bahçeli’ler Hamzakerek’e, Goncalı’lar Kuyucuk’a, Hançerli’ler Bölükbaşı’na, Sultanabat’lılar Kamasor’a, Göllü’ler Hinzirik’e, Sınığ’lılar Cala’ya ve Karabudak’lar Başgedikler’e Pembek ten gelenler Dikme Köyüne yerleştirilir.
Yaşam:
Kars’ın Terekemeler için ayrı bir yeri var. Arpaçay ve Çıldır ilçeleri ile 50’ye yakın köyde otururlar. Bu bölgede tarım ve hayvancılıkla uğraşırlar. Türkçe’nin oldukça eski bir versiyonunu konuşurlar. Özellikle aşık tarzı ile çalınıp söylenen zengin folkloru vardır. Atatürk’e, Cumhuriyet’e ve kültürlerine çok bağlı oldukları bilinir. En önemli farklılıklarından biride kadının bu toplumda özgür ve kişilik sahibi olmasıdır.
